ΚΑΤΙΝ του Αντρέι Βάιντα

Τα θύματα αναζητούν τους δολοφόνους τους


Εάν μπορούσαν να μιλήσουν οι νεκροί, θα είχαν αποφευχθεί όλες οι συζητήσεις που συνοδεύουν αυτό το τραγικό γεγονός. Όμως, ποιος μπορεί να αρθρώσει λέξη με μία σφαίρα καρφωμένη στο κεφάλι; Ξέρω πως ανοίγω μια δύσκολη συζήτηση η οποία δεν ήταν στις προθέσεις μου. Οδηγήθηκα σε αυτήν «δια της τεθλασμένης», όπερ σημαίνει πως μία ταινία με έφερε αντιμέτωπο με ένα ιστορικό γεγονός, με ένα έγκλημα στο οποίο ούτε η δίκη των ναζιστών στη Νυρεμβέργη έδωσε απάντηση.

Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή.


Μια δική μας υπόθεση…

Μιλώντας για το «Κατίν», τη νέα του ταινία, ο διάσημος πολωνός σκηνοθέτης Αντρέι Βάιντα, και φοβούμενος την πολιτική εκμετάλλευση είπε πως τη γύρισε για τους συμπατριώτες του. «Επεχείρησα να τους δώσω ένα πεδίο για διάλογο, επειδή τελικά το Κατίν είναι μία δική μας υπόθεση», λέει.

Τελικώς η πολιτική εκμετάλλευση δεν απεφεύχθη, ούτε οι πολιτικές αντιπαραθέσεις. Βέβαια, για να λέμε και του στραβού το δίκιο, ούτε ο Βάιντα άφησε πολλά περιθώρια για διάλογο, αφού υιοθέτησε την μία από τις δύο απόψεις. Αλλά τι να κάνουμε. Ως σκηνοθέτης έπρεπε να πάρει μία θέση, αυτό έκανε και ορθώς έπραξε. Ε, αυτό ήταν! Ξέσπασε πόλεμος! Και τι να σου κάνει ένας δυστυχής κριτικός κινηματογράφου ο οποίος στέκει ανάμεσα στα πυρά δύο διαφορετικών ιστορικά απόψεων; Το σκέφτηκα αρκετά, ζύγισα τα γεγονότα, διάβασα όσα μπορούσα και τελικώς κατέληξα κάπου. Πριν όμως παραθέσω την άποψή μου για την ταινία «Κατίν» του Αντρέι Βάιντα, ξεκαθαρίζω δύο πράγματα τα οποία θα πρέπει να έχετε κατά νου, εφόσον αποφασίσετε να διαβάσετε παρακάτω:

1) Ο Αντρέι Βάιντα είναι ένας σημαντικός σκηνοθέτης ο οποίος στο παρελθόν μας έδωσε εξαιρετικές ταινίες όπως «Κανάλ» (1957), «Ο άνθρωπος από μάρμαρο» (1977), «Χωρίς αναισθητικό» (1978), «Ο άνθρωπος από σίδερο» (1981), «Δαντών» (1982). Το γεγονός, λοιπόν, πως μέσα από το έργο του κρατούσε μία κριτική στάση απέναντι στο «κομμουνιστικό» (να το κάνει ο θεός), καθεστώς δεν τον κάνει αντικομμουνιστή. Άρα δεν είναι στα μάτια μου εκ των προτέρων ιδεολογικά ύποπτος πολλώ δε μάλλον, φασίστας.

2) Η ταινία του Βάιντα, δε δικαιώνει κανένα φασιστόμουτρο από όλα αυτά που έχουν πλημμυρίσει τις διάφορες ιστοσελίδες και νοιώθουν δικαιωμένα –κάκοχρονο να’ χουν. Όση χολή κι αν χύσουν, η εγκληματική τους ιδεολογία αλλά και τα ίδια τα εγκλήματα που διέπραξαν οι ναζιστές δεν ακυρώνονται από ένα έγκλημα της άλλης πλευράς.


Η Ιστορία και ο κινηματογράφος

Το 1940 η Πολωνία βρισκόταν υπό την κατοχή τόσο των Σοβιετικών όσο και των Γερμανών. Τότε ο σοβιετικός στρατός συνέλαβε 20.000 πολωνούς αξιωματικούς, επιστήμονες και διανοούμενους και τους μετέφερε στο δάσος του Κατίν. Εκεί, λοιπόν, σύμφωνα με την εκδοχή του Βάιντα, οι κρατούμενου εκτελέστηκαν με μία σφαίρα στο κεφάλι. Ανάμεσα στα θύματα ήταν και ο πατέρας του σκηνοθέτη. Όταν το 1943 οι ναζί κατέλαβαν τη Δυτική Ρωσία ανακάλυψαν τους οκτώ ομαδικούς τάφους. Όπως ήταν φυσικό δεν έχασαν την ευκαιρία και αμέσως κατηγόρησαν τους «κόκκινους» για το έγκλημα. Από την άλλη πλευρά η Σοβιετική Ένωση ουδέποτε παραδέχτηκε το έγκλημα, το απέδωσε στη ναζιστική προπαγάνδα και κατηγόρησε γι’ αυτό τους Γερμανούς.

Έτσι, μέχρι το 1990 οι ομαδικοί τάφοι που είχαν βρεθεί στο δάσος του Κατίν, αποδιδόταν από την επίσημη σοβιετική Ιστορία στους ναζί. Τότε, ο Γκορμπατσόφ έδωσε στη δημοσιότητα τα σοβιετικά αρχεία τα οποία έδιναν μία διαφορετική εκδοχή. Ο τελευταίος ηγέτης της Σοβιετικής Ένωσης ζητώντας συγνώμη από την Πολωνία παραδέχτηκε πως το έγκλημα έγινε από τον Στάλιν. Η Ιστορία πλέον αλλάζει και για το αποτρόπαιο έγκλημα αθωώνονται οι ναζί και ενοχοποιείται η Σοβιετική Ένωση. Ήταν 13 Απριλίου, στη Σοβιετική Ένωση έπνεε ένας διαφορετικός αέρας, ήταν η εποχή της γκλάσνοστ και της περεστρόικας του Γκορμπατσόφ. Κι όσο κι αν τον αποκαλούν κάποιοι πράκτορα –χωρίς στοιχεία βέβαια- ας μας πουν τι έλεγαν τότε οι ίδιοι για τον ηγέτη της ΕΣΣΔ, από κεκτημένη ταχύτητα φυσικά, στο πλαίσιο του αλάνθαστου της σοβιετικής ηγεσία που τόσο θαύμαζαν πιστοί στο δόγμα «πίστευε και μη ερεύνα». Την ημέρα εκείνη ο Γκορμπατσόφ παραδέχτηκε την ευθύνη των μυστικών υπηρεσιών της χώρας του για το μαζικό έγκλημα στο δάσος του Κατίν.

Με βάση αυτά τα στοιχεία ο Αντρέι Βάιντα δίνει τη δική του απάντηση στην ερώτηση: «Ποιοι δολοφόνησαν τους Πολωνούς στρατιώτες και τους έθαψαν στο δάσος του Κατίν κατά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο; Οι ναζιστές, όπως έλεγε το σταλινικό καθεστώς της ΕΣΣΔ, ή οι Σοβιετικοί όπως υποστήριζαν οι ναζί;». Δύσκολη η απάντηση και με κόστος, το οποίο αναλαμβάνει ο Βάιντα.

Το «Κατίν» είναι μια άρτια σκηνοθετική δουλειά. Η θαυμάσια δραματουργία δημιουργείται μέσα από προσωπικές ιστορίες ανθρώπων που ζουν τα γεγονότα. Μέσα από αυτές υποστηρίζει την ιστορική της άποψη και έτσι καταφέρνει να αγγίξει το θεατή αναταράσσοντας το συναίσθημα του. Η πιστή αναπαράσταση της εποχής και η ολοκληρωμένη σκηνοθεσία του Βάιντα συνθέτουν μια ταινία που πατάει γερά στα πόδια της. Βέβαια δε θα περιμέναμε κάτι λιγότερο από τον 82χρονο σκηνοθέτη που μας έχει προσφέρει μεγάλες συγκινήσεις με τις ταινίες του στο παρελθόν

Στο ιδεολογικό επίπεδο τώρα, πιστεύω πως καμία προπαγάνδα δεν μπορεί να αντέξει στο χρόνο, πάντοτε έρχεται η ώρα που λάμπει η αλήθεια. Ακόμη κι όταν αυτήν η αλήθεια δεν μας αρέσει, ανατρέπει πράγματα που πιστεύαμε ως θέσφατα επί δεκαετίες, μόνον κακό δεν πρόκειται να κάνει στην Αριστερά. Αντίθετα, γνωρίζουμε πολύ καλά τα αποτελέσματα της απόκρυψής της. Και φυσικά το γνωρίζουν και όλοι αυτοί οι οποίοι δια της αποκρύψεως έκαναν μάγκες όλους εκείνους που βάσισαν στο δικό «μας» ψέμα το αντικομουνιστικό τους ιδεολόγημα. Κάτι τα πρόσωπα ηγετικών στελεχών που εξαφανίζονταν από φωτογραφίες, άμα τη φυσική τους εξόντωση, κάτι οι εισβολές στην Ουγγαρία και την Τσεχοσλοβακία, κάτι τα γκουλάγκ αλλά και οι διηγήσεις αγωνιστών πολιτικών προσφύγων που χωρίς να το καταλάβουν βρέθηκαν από την άλλη «πλευρά», μας έκαναν φιλύποπτους.


Ο Βάιντα λέει

Ας διαβάσουμε, τώρα, τι λέει ο Αντρέι Βάιντα για όλα αυτά:

«Το Κατίν κατέχει μια ξεχωριστή θέση στη μακρά σκηνοθετική μου καριέρα. Ποτέ δεν φαντάστηκα ότι θα έβλεπα την πτώση της ΕΣΣΔ ή ότι η ελεύθερη Πολωνία θα με άφηνε να μεταφέρω στη μεγάλη οθόνη το έγκλημα του Κατίν και τα ψέματα που το περιέβαλαν. Πριν ακουμπήσω το μολύβι στο χαρτί, ένα δίλημμα στριφογύριζε στο μυαλό μου: να γυρίσω μια ταινία για τους εκτελεσμένους αξιωματικούς; Όχι, θα γινόταν αμιγώς πολιτική. Να γυρίσω μια ταινία για τις γυναίκες, που περίμεναν μάταια πίσω; Όχι, θα ήταν ψυχολογική. Αποφάσισα πως έπρεπε να συνδέσω τις δύο πλευρές, τα δύο άμεσα θύματα της τραγωδίας και να γυρίσω ένα συμβολικό φιλμ, γυμνό από συναισθηματισμούς, για το ψέμα, τις μεγάλες ψευδαισθήσεις και τη σκληρή αλήθεια. Μια ταινία για τον ατομικό πόνο και την ανθρώπινη απώλεια ανεξάρτητα από πολιτικές συγκρούσεις. Η συγγραφή του σεναρίου ήταν για εμένα μια μακρόχρονη και επίπονη διαδικασία. Το έγκλημα του Στάλιν χωρίς αμφιβολία στέρησε από εμένα τον αγαπημένο μου πατέρα σε νεαρή ηλικία και η μητέρα μου έζησε μέσα στο ψέμα και την αγωνία, περιμένοντας να επιστρέψει ο σύντροφός της. Για χρόνια πιστεύαμε ότι ζούμε ακόμη, καθώς στη γνωστή λίστα του Κατίν είχε μεν καταχωρηθεί το όνομα Βάιντα αλλά με διαφορετικό μικρό όνομα. Παρά τις προσωπικές μου μνήμες, αυτό που έχει σημασία στο θέμα του Κατίν είναι ότι χάθηκε όλη η ελίτ της διανόησης της Πολωνίας, που φαίνεται, αποτελούσε εμπόδιο στα επεκτατικά σχέδια της ΕΣΣΔ. Μέσα από ημερολόγια, έγγραφα, αρχεία και άλλα αναμνηστικά, μέσα από καταθέσεις πραγματικών προσώπων, που ακόμη και σήμερα υποφέρουν από την ανοιχτή κακοφορμισμένη πληγή, θέλησα να χτίσω την πραγματική βάση πάνω στην οποία στηρίχτηκε το μυθοπλαστικό μέρος της ταινίας. Για χρόνια το θέμα του Κατίν ήταν απαγορευμένο, αλλά κοινό μυστικό όλων. Πιστεύω απόλυτα ότι το καλύτερο φάρμακο για την επίλυση πολιτικών και κοινωνικών προβλημάτων είναι η έκθεσή τους. Το να μιλάς ανοιχτά για αυτά χωρίς περιστροφές. Ελπίζω να δοθεί τέλος στις συγκρούσεις και να νοιώσουν ανακούφιση όσοι είχαν, έχουν και θα έχουν πάντοτε την ανάγκη να βλέπουν την αλήθεια κατάματα, βλέποντας το αποτέλεσμα της ταινίας. Δεν υπάρχει χώρος για πολιτική εκμετάλλευση. Η ταινία είναι ένας αποχαιρετισμός στο Κατίν. Μια ελεγεία για ένα θέμα που επιτέλους είχα την ελευθερία να αγγίξω».

Αυτά και επαναλαμβάνω για μια ακόμη φορά πως η ταινία δε δικαιώνει κανέναν νεοναζιστή, φασίστα, χρυσαυγίτη και λοιπούς τέτοιους τύπους. Η δική τους ιδεολογία είναι μια εγκληματική ιδεολογία μίσους, ενώ ο σταλινισμός αποτελεί εκτροπή μιας καθόλα ανθρωπιστικής ιδεολογίας. Όσο για τις εξ ευωνύμων (λέμε τώρα) κατηγορίες, τις έχω συνηθίσει. Ας κοπιάσουν ακόμη μια φορά…

ΣΤΡΑΤΟΣ ΚΕΡΣΑΝΙΔΗΣ

Η ΕΠΟΧΗ 2 Φεβρουαρίου 2009