«Η τέχνη δεν μου επιτρέπει μόνο να εκφράζομαι, αλλά και να διατηρώ την πειθαρχία μου στη ζωή. Παραμένει ακόμη ο μοναδικός τρόπος να αντιμετωπίζω τις φοβίες μου και τα τρωτά μου σημεία. Τελικά, η τέχνη μου περιγράφει καλύτερα ποια είμαι από μένα». Η Σιρίν Νεσάτ, η διάσημη Ιρανή εικαστικός, γεννήθηκε το 1957 στο Καζβίν. Είναι το τέταρτο από τα πέντε παιδιά μιας μεσοαστικής οικογένειας, όχι ιδιαίτερα θρήσκας. Το 1979, όταν ξέσπασε η Ισλαμική Επανάσταση, ήταν 17 χρόνων. Ο γιατρός πατέρας επέμενε να σπουδάσουν όλα του τα παιδιά, «και τα κορίτσια». Ετσι αποφάσισε να τη στείλει στο Λος Αντζελες όπου έμενε η άλλη κόρη. «Τα πρώτα μου χρόνια στην Αμερική ήταν τα σκοτεινότερα της ζωής μου», θυμάται. Αν και δεν ήξερε καλά αγγλικά, κατάφερε να σπουδάσει τέχνη στο Μπέρκλεϊ.
Τη δεκαετία του '80 μετακόμισε στη Νέα Υόρκη, όπου προσπάθησε να βρει την άκρη της καλλιτεχνικής της καριέρας. Τότε ζωγράφιζε. Ακόμη ντρέπεται για εκείνα τα έργα. Γνώρισε τον Κορεάτη Κίονγκ Παρκ, καλλιτέχνη και αρχιτέκτονα, που διατηρούσε έναν αβάν-γκαρντ εκθεσιακό χώρο. Τον ερωτεύτηκε, τον παντρεύτηκε και απέκτησε μαζί του ένα γιο.
Το 1991 επέστρεψε για πρώτη φορά μετά το 1979 στο Ιράν. Η χώρα δεν της θύμιζε τίποτε. «Σαν να χάθηκε το χρώμα. Ξαφνικά όλα ήταν ασπρόμαυρα». Εκανε κι άλλα ταξίδια μέχρι το 1996, οπότε και δεν επέστρεψε ξανά. Η εμπειρία της ήταν τραυματική. Εκανε πολλά χρόνια να συνέλθει. Αλλαξε τελείως η ζωή της. Ασχολήθηκε με τη φωτογραφία και το βίντεο, χώρισε τον άντρα της, μετακόμισε στο Σόχο. Εγινε διάσημη.
Σε λίγες μέρες, στις 18 Μαρτίου, θα την έχουμε ξανά στη χώρα μας. Παρουσιάζει στο Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης (κτίριο του Ωδείου Αθηνών) το νέο της έργο «Women without men» (Γυναίκες χωρίς άντρες), που αφηγείται τις ιστορίες πέντε Ιρανών γυναικών και βασίζεται στο ομώνυμο βιβλίο της Σαρνούς Παρσιπούρ. Τα τελευταία χρόνια ασχολείται εντατικά και με τη μεταφορά του στον κινηματογράφο. Η ταινία της, η πρώτη στην καριέρα της, ετοιμάζεται να ντεμπουτάρει σε κάποιο από τα μεγάλα διεθνή κινηματογραφικά φεστιβάλ. «Οποιο με δεχθεί...».
Και η ίδια, όμως, ετοιμάζεται να ντεμπουτάρει στη... Δύση. Σιγά σιγά, όπως μας λέει, θα αρχίσει να ασχολείται και με άλλα θέματα, έξω και πέρα από το Ιράν. Ψήφισε Ομπάμα, πιστεύει πολύ στον νέο πρόεδρο και αισθάνεται περήφανη που οι Αμερικανοί τον έστειλαν στον Λευκό Οίκο. «Τώρα έχουμε μια ευκαιρία για ειρήνη στον κόσμο, ιδιαίτερα στη Μέση Ανατολή».
Από την αρχή της καριέρας της, το 1995, όταν παρουσίασε στη Νέα Υόρκη τη σειρά φωτογραφιών «Γυναίκες του Αλλάχ», δεν πέρασε απαρατήρητη. Οι γυναίκες με τις μαύρες μαντίλες -μεταξύ των οποίων και η ίδια- έχουν γραμμένους πάνω στα χέρια, στα πρόσωπα, ακόμη και στα μάτια τους ερωτικούς στίχους σύγχρονης ιρανικής ποίησης και κρατάνε περίστροφα και καραμπίνες.
Ορισμένοι κριτικοί την επέκριναν πιστεύοντας ότι εξωραΐζει την επανάσταση. Αλλοι, την κατηγόρησαν για έλλειψη θέσης και άποψης. Βιάστηκαν. Απέδειξε στη συνέχεια με το έργο της ότι απλούστατα σιχαίνεται τη «στρατευμένη» τέχνη και επιθυμεί το κοινό να επιλέξει μόνο του τις δικές του ερμηνείες.
«Δεν με ενδιαφέρει να κάνω τέχνη για να προβάλω τις προσωπικές μου πολιτικές απόψεις. Γενικότερα, δεν πιστεύω ότι η τέχνη πρέπει να κρίνει ή να επικυρώνει την πολιτική ατζέντα. Ωστόσο, αισθάνομαι ότι η κριτική, αλλά και ανατρεπτική στάση μου φαίνεται στα έργα από τον τρόπο με τον οποίο επιλέγω να εικονίσω συγκεκριμένα κοινωνικο-πολιτικά και θρησκευτικά ζητήματα. Εξάλλου δεν θέλω το κοινό να φεύγει έχοντας δει ή ακούσει μια βαρύγδουπη πολιτική θέση, αλλά κάτι που στ' αλήθεια άγγιξε τα πιο βαθιά του συναισθήματα. Γιατί τότε η εμπειρία του γίνεται παγκόσμια, άχρονη, φιλοσοφική. Η συναισθηματική ένταση στην τέχνη είναι για μένα σημαντικότερη από οποιοδήποτε ιστορικό ή πολιτιστικό μάθημα», λέει.
Το 1999 με το «Turbulent» απέσπασε το πρώτο βραβείο στην Μπιενάλε της Βενετίας. Αποτελείται από δύο ασπρόμαυρα φιλμ, που προβάλλονται ταυτόχρονα σε αντικριστούς τοίχους. Στο ένα, ένας άνδρας εμφανίζεται πάνω στη σκηνή και λέει ένα παραδοσιακό τραγούδι. Καταχειροκροτείται από το εξ ολοκλήρου ανδρικό ακροατήριο. Οταν τελειώνει, η γυναικεία καλυμμένη φιγούρα στην άλλη ταινία αρχίζει να τραγουδάει υπέροχα σ' ένα άδειο θέατρο. Η Νεσάτ έφτιαξε το έργο όταν άκουσε μια Ιρανή να τραγουδάει δημόσια, κάτι που απαγορεύεται στο Ιράν.
Θυμάται ακόμη την ανταπόκριση του κόσμου. Ε, δεν είναι και λίγο. Σε μια μέρα έγινε διάσημη και περιζήτητη. «Παρ' όλο που και η μουσική και η γλώσσα στο "Turbulent" ήταν ιρανικές, φαίνεται ότι το αποτέλεσμα ξεπέρασε αυτές τις πολιτιστικές ιδιαιτερότητες και το κοινό, ανεξαρτήτως φύλου ή φυλής, κατανόησε και το νόημα, αλλά και τα συναισθήματα πίσω από την εικόνα. Ηταν ένα από τα ελάχιστα έργα μου που δεν χρειάστηκε ποτέ να εξηγήσω».
Δεν κουράζεται να υπενθυμίζει σε όλους μας ότι είναι μια Ιρανή που ζει μακριά από την πατρίδα της. Ως εξόριστη πρέπει να εκφράσει την αγανάκτησή της, αλλά και να διερευνήσει πώς πολιτικές δυνάμεις ή γεγονότα, όπως η Ισλαμική Επανάσταση το 1979, καθόρισαν τη ζωή τη δική της, αλλά και πολλών ακόμη Ιρανών. «Το προσωπικό και το πολιτικό "τρέχουν" παράλληλα στο έργο μου. Δεν γίνεται να διαχωριστούν. Η πολιτική είναι συνυφασμένη με την ποιητική της καθημερινής ζωής. Αυτή η σύγκρουση, αλλά και το μπόλιασμα των δύο στοιχείων είναι εμφανής σε όλο το έργο μου. Οπωσδήποτε μέρος της διαδικασίας είναι και άλλα πολλά ερωτήματα, τα οποία με βοηθούν να διερευνήσω, να αντιμετωπίσω και να αποδομήσω όλων των ειδών τα στερεότυπα. Για παράδειγμα, η Δύση θεωρεί τις γυναίκες στο Ισλάμ "θύματα", "πειθήνιες" συζύγους. Δεν είναι αλήθεια. Δεν θα αρνηθώ ότι οι γυναίκες καταπιέζονται, αλλά σε αντίθεση με τα δυτικά στερεότυπα, εγώ τις βρίσκω εξαιρετικά επιθετικές και δυνατές. Ανέκαθεν εναντιώνονταν και διαδήλωναν απέναντι σε κάθε εξουσία που τους επιβαλλόταν. Πιστεύω ότι μελετώντας την κατάσταση των γυναικών και την αντίθεση ανδρών και γυναικών, μπορεί κανείς να κάνει μια ενδιαφέρουσα πολιτισμική ανάγνωση της κοινωνίας στο Ισλάμ. Για παράδειγμα, όταν ανέλαβε την εξουσία ο βασιλιάς του Ιράν, σάχης Ρεζά, στις αρχές του 1900, επέβαλε στις γυναίκες να μην φοράνε μαντίλα. Η Ισλαμική Επανάσταση, το 1979, έκανε το αντίθετο. Αποδεικνύεται ότι τα γυναικεία σώματα, και πολύ περισσότερο η δημόσια εμφάνισή τους, απεικονίζουν την ιδεολογία κάθε κυβέρνησης. Η φυσική παρουσία της γυναίκας σήμερα στο Ιράν, τόσο στον δημόσιο όσο και στον ιδιωτικό της βίο, φανερώνει την ισλαμική ατζέντα της κυβέρνησης, η οποία ξεκάθαρα είναι ανάλγητη και άγρια απέναντι στις γυναίκες».
Ζείτε περισσότερα από 30 χρόνια στην Αμερική. Δεν αισθανθήκατε ποτέ την ανάγκη να δημιουργήσετε ένα έργο για τις γυναίκες που ζουν δίπλα σας;
«Οσο περνούν τα χρόνια συνειδητοποιώ ότι η δουλειά μου ολοένα και περισσότερο γίνεται απόμακρη ακόμη και για την κουλτούρα του Ιράν. Με άλλα λόγια, μπορεί να χρησιμοποιώ τα φαρσί, Ιρανούς ηθοποιούς και τοποθεσίες που μοιάζουν να είναι του Ιράν (σ.σ. το Μαρόκο), δεν απευθύνομαι όμως μόνο σε Ιρανούς ούτε αφηγούμαι ιστορίες μόνο Ιρανών. Επομένως, το θέμα της πολιτισμικής ιδιαιτερότητας, ο τόπος, αλλά και η γλώσσα είναι τελικά άσχετα με το θέμα. Για παράδειγμα, η "εξορία" που επανειλημμένα εμφανίζεται στο έργο μου, δεν είναι ένα θέμα αποκλειστικά των Ιρανών. Σύντομα, λοιπόν, θα μετακινηθώ σε δυτικές τοποθεσίες, αλλά και αφηγήσεις, μόνο που η μετάβασή μου αυτή θα είναι αργή». *
Της ΦΩΤΕΙΝΗΣ ΜΠΑΡΚΑ
ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ
